آل ابی جامع

آلِ ابی‎جامع، خاندانی از عالمان دینی شیعه در عراق و لبنان و ایران در سدۀ 10 و 11ق / 16 و 17م. علت اشتهار این خاندان به این نام را چنین یاد کرده‎اند که احمد شهاب‎الدین، نیای بزرگ ایشان مسجد جامعی در جبل عامل بنیاد نهاده یا فرزندی به نام جامع داشته است. مؤسس آل ابی‎جامع احمدِ جَبَلْ عاملی لبنانی است و چنانکه گفته شده است نسبت وی به حارث هَمْدانی، صحابی مشهور امام علی(ع) می‎رسد و لذا این خاندان به حارثی همدانی نیز شهرت یافته است. آل ابی‎جامع را از نسل شیخ عبدالصمد برادر شیخ بهایی دانسته و گفته‎اند افراد این خاندان برای دانش‎اندوزی به نجف مهاجرت کرده‌اند. نخستین کس از این خاندان که به نجف آمده علی بن احمد است. کسانی از آل ابی‎جامع که نام آنان در کتابهای فقهی و ادبی و روایی آمده است، عبارتند: احمد بن محمد، حسین یا حسن بن احمد، علی بن احمد، عبداللطیف بن علی، رضی‎الدین بن علی، فخرالدین بن علی، حسن بن علی، علی بن رضی‎الدین، محیی‎الدین بن عبداللطیف، علی بن محیی‎الدین، حسین بن محیی‎الدین، محیی‎الدین بن حسین، حسن بن حسین، علی بن حسین، جعفربن علی، یوسف بن جعفر، محمد بن یوسف، جعفر بن محمد، شریف بن محمد، حسین بن محمد، موسیٰ بن شریف، حسن بن موسیٰ، قاسم بن حسن، شریف بن موسی، حسین بن شریف، حسین بن علی، احمدبن حسین، محمدبن احمد، قاسم بن محمد، عبدالحسین بن قاسم، علی بن قاسم، محمد بن قاسم، صالح بن علی و جواد بن علی. افراد شناخته‌شدۀ این خاندان عبارتند:
1. احمد بن محمد، شهاب‎الدین یا جمال‎الدین معروف به ابن ابی جامع (د 928ق / 1522م)، مفسر، محدث و مؤسس آل ابی‎جامع و از عالمان بزرگ شیعی. وی از شیخ احمد بن بیضائی و محقق کَرَکی اجازۀ روایت داشته است. محقق کرکی که در 928ق / 1522م اجازۀ خود را صادر کرده، طی آن سلسلۀ مشایخ روایی خود را از طریق مُطَهَّر حِلّی، طوسی، مفید، کُلَینی و صدوق تا امام علی بن موسی‎الرضا(ع) برشمرده و آنگاه با تأیید صلاحیت احمد، وی را مجاز به نقل حدیث دانسته است. از احمد تفسیری به نام الوجیز ‎فی تفسیرالکتاب العزیز، بازمانده که به ایجاز نوشته شده است. به گفتۀ آقابزرگ نسخه‎ای از آن در کتابخانۀ خوانساری (در دو جلد)، نسخۀ دیگر در کتابخانۀ شیخ‎علی کاشف‎الغطاء، دیگری در کتابخانۀ شیخ محمدامین در کاظمین (به خط محمد بن نصار، کتابت 1118ق / 1706م)، دیگری در کتابخانۀ شیخ عبدالله مامقانی (کتابت 1120ق /  1708م)، دیگری در میان کتابهای سیدصافی (به خط ابراهیم بن احمد بن علوان بن بشاره کعبی جلالی قپانی) که از روی نسخه‎های اصلی به خط مؤلف در 1125ق / 1713م استنساخ شده و نسخه‎ای در کتابخانۀ قاسم محیی‎الدین (به خط حسین بن باقی بن مظفر جزایری صیمری، کتابت 1207ق / 1793م) موجود است؛
2. علی‎ بن احمد، نورالدین (د 1005ق / 1597م). او ساکن نجف بود، ولی پس از درگذشت استادش، شهید ثانی (مقـ 966ق /  1559م) با خانوادۀ خود به حایر آمد و در آنجا اقامت گزید. برخی نزد پادشاه عثمانی از وی سعایت کردند و شاه نیز فرمان داد که او به استانبول برود، اما او به ایران گریخت و نخست به دَوْرَق رفت و آنگاه به هویزه1 (حویزه) کوچید و تا هنگام مرگ در آنجا اقامت داشت. پس از درگذشت او فرزندانش به شوشتر منتقل شدند. از تألیفات او یکی شرح قواعد حلی در فقه است که نیمه‌تمام است و دیگری تحقیق در صلاة جمعه است.
3. عبداللطیف بن علی، محیی‎الدین، فقیه، محقق، محدّث و از عالمان بنام امامی. تاریخ تولد و مرگ او روشن نیست، وی در هویزه می‎زیسته و پس از مرگ پدر به خَلَف‌آباد هجرت کرده است. او نزد شیخ‎بهایی (د 1031ق / 1622م) و صاحب معالم زین‎الدین (د 1011ق / 1602م) و شیخ حسن فرزند شهید ثانی و سیدمحمدبن ابی‎الحسن عاملی درس خوانده و از آنان اجازۀ روایت داشته است. عبداللطیف از اساتید سیدعلیخان حویزی است. او دارای آثاری بدن قرار است: 1. جامع‎الاخبار ‎فی ایضاح الاستبصار؛ 2. کتاب‎الرجال؛ 3. الحاشیة علیٰ معالم الاصول؛ 4. کتاب المنطق.
4. رضی‎الدین بن علی (د 1048ق /  1638م)، فقیه، محدث و از عالمان نامی شیعی که در شوشتر اقامت داشته و در 1025ق / 1616م به مشهد سفر کرده است. وی معاصر شاه‎عباس اول (د 1038ق /  1629م) و از نزدیکان او به شمار می‎آمده است. رضی‎الدین مدتی منصب قاضی‎القضاتی شوشتر، دزفول، خرم‌آباد، بهبهان، دهدشت، کهگیلویه و اطراف آن، همدان و پیرامون آن و نیز مسئولیت نظارت بر اوقاف را عهده‎دار بوده است. او در این دوره، چند سالی در شهر همدان ساکن بوده و پس از آن از مناصب خود کناره گرفته و به نجف مهاجرت کرده و در همان شهر درگذشته است.
5. فخرالدین بن علی، عالم و محدث. در احوال او همین اندازه گفته‎اند که پس از درگذشت پدر از هویزه به شیراز آمده و در همان شهر اقامت گزیده است. وی از شهید ثانی و فرزندش شیخ حسن اجازۀ روایت داشته است.
6. حسن بن علی، عالم، فقیه، محدث. او به هندوستان رفته و در حیدرآباد ساکن شده و در نزد محمد بن خاتون عاملی ساکن هند درس خوانده و در همین شهر در اواخر سدۀ 11ق / 17م درگذشته است. وی از پدرش اجازۀ روایت داشته است.
7. علی بن رضی‎الدین، فقیه، شاعر و محقق. او معاصر شیخ حر عاملی (صاحب وسائل‎الشیعة) و ساکن خلف‌آباد بوده است (امین، 8 / 186). او را رساله‎ای در تکملۀ امل‎الآمل بوده است.
8. محیی‎الدین بن عبداللطیف، فقیه، محدث و از عالمان سدۀ 11ق / 17م. از زندگی او اطلاعی در دست نیست. بازماندگان وی در نجف به آل محیی‎الدین شهرت یافته‎اند.
9. علی بن محیی‎الدین، از عالمان و فقیهان. چیزی از زندگی وی روشن نیست. کتاب الارث از تألیفات اوست.
10. حسین بن محیی‎الدین، فقیه، محدث، شاعر و ادیب. از پدرش اجازۀ روایت داشته است. تألیفات او عبارتند: 1. شرح قواعدالعلامة؛ 2. کتاب فی‎الفقه؛ 3. کتاب فی‎الطب؛ 4. دیوان شعر.
11. حسن بن حسین (د 1113ق / 1701م)، فقیه و عالم علوم دینی. وی با علوم دیگرِ زمان خود نیز آشنا بوده است.
12. علی بن حسین، فقیه و محدث. او ساکن خلف‌آباد بوده و از سید نعمت‎الله جزایری اجازۀ روایت داشته است. تألیفات وی اینهاست: 1. توقیف‎المسائل، تألیف در 1124ق / 1712م؛ 2. الاربعون حدیثاً. آقابزرگ گوید نسخه‎ای از این کتاب را در کتابخانۀ آستان قدس رضوی به خط ابراهیم بن شکرالله، تاریخ فراغت از تألیف روز جمعه اول جمادی‎الثانی 1129ق / 2 مۀ 1717م دیده است. 3. الافادة السنیة فی مهم الصلاة الیومیة، تاریخ فراغت از تألیف 12 شعبان 1106ق /  18 مارس 1695م. آقابزرگ می‎گوید که نسخه‎ای از آن را در کتابخانۀ سیدجعفر بن سیدباقر آل بحرالعلوم دیده است. 4. وسیلةالوصول، منظومه‎ای در علم اصول؛ 5. رسالة فی اجزاء‎القضیة؛ 6. ارشاد ‎المتعلم الی الطریق.
13. جعفر بن محمد (د 1247ق / 1831م)، وی از بزرگان آل ابی‎جامع و آل محیی‎الدین و از عالمان بنام این خاندان شمرده می‎شود و قبل از برادر خود شریف درگذشته است.
14. شریف بن محمد (شریف کبیر)، احتمالاً پس از 1261ق / 1845م درگذشته است. وی در روزگار خود از رجال علم و ادب شمرده شده است. کتاب الشرائف الجامعیة فی اسرارالفقه الامامیة اثر اوست.
15. عبدالحسین بن قاسم (د 1271ق / 1855م)، عالم، شاعر و ادیب. در علم و ادب و احاطه بر انواع شعر شهره بوده است. استعداد سرشار و ذهن خلاق وی سبب شده بود که در دانش و عرصه‎های مختلف ادب و بدیهه‎گویی در شعر توانا گردد. دارای منظومه‎ای در علم نحو است که شیخ محمد سماوی آن را گرد آورده است. وی در نجف وفات یافته است.
16. موسی بن شریف (د 1281ق / 1864م)، شاعر و محقق، ساکن نجف. او دارای دیوان شعری با عنوان تخمیس المقصورة‎الدَرَیّة است که در مدح امام علی(ع) و امام حسن(ع) و امام حسین(ع) است. آقابزرگ می‎گوید که نسخه‎ای از آن را در کتابخانۀ شیخ قاسم آل محیی‎الدین به خط شاعر دیده است. دیوان شعر دیگری دارد که به گفتۀ آقابزرگ تاریخ سرودن آن 1254ق /  1838م است.
17. صالح بن علی ‎(د 1298ق / 1881م)، ادیب و شاعر. وی در نزد شیخ محمد طه در نجف درس خوانده است. شهرت او در شعر است و اشعار وی از استحکام و بلاغت خاصی برخوردار است.
18. جواد بن علی ‎(د 1322ق / 1904م)، فقیه، محدث و شاعر. وی ساکن نجف بود و در حوزۀ علمی این شهر نزد اساتیدی چون شیخ محمدحسین کاظمی، سیدعلی بن سیدرضا آل بحرالعلوم نجفی و سیدمحمدتقی طباطبایی درس خوانده و به سطوح بالای علمی نایل آمده و پس از آن، خود حوزۀ درس فقهی تشکیل داده است. وی از محمدحسن نجفی (صاحب جواهر)، شیخ محسن بن خنفر، شیخ مهدی، شیخ جعفر و سیدعلی طباطبایی اجازۀ روایت داشته است. او را آثاری بدین شرح است: 1. ارجوزة فی اوقات الاستخارة؛ 2. ارجوزة فی صورالشّکّ؛ 3. رسالة فیمن تیقن فی الطهارة و شک فی‎الحدث؛ 4. رسالة فی تراجم آل ابی‎جامع؛ 5. حجیة الأستصحاب.
19. شریف بن موسیٰ (شریف صغیر)،   فقیه و ادیب که در عصر خود بزرگ خاندان آل محیی‎الدین شمرده شده است.
20. قاسم بن حسن (1314-1374ق / 1896-1955م)، فقیه، اصولی، ادیب، شاعر، نحوی و منطقی. او در نجف زاده شد و در حوزۀ علمی این شهر پرورش یافت و دانشهای متداول زمانش را فرا گرفت. آثار او عبارتند: 1. بدایةالمهتدی و هدایةالمبتدی، در نحو؛ 2. حاشیة علیٰ طهارةالریاض؛ 3. حاشیة علیٰ کفایةالاصول؛ 4. امانی الخلیل فی عروض الخلیل؛ 5. حاشیة فی المنطق؛ 6. دیوان شعر.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، 1 / 33، 422، 446، 518، 2 / 254-255، 4 / 13، 501، 6 / 271، 9 / 1121، 11 / 32، 23 / 52، 141، 25 / 44-45، 90، 102؛ افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، قم، 1401ق، 1 / 141، 3 / 255، 349؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، 1403ق، 3 /  78-79، 4 / 187، 277- 278، 5 / 160، 310، 490، 8 / 44-45، 187، 9 / 370-371، 10 / 186-190؛ بروکلمان (آلمانی)، ذیل 2 / 805؛ حرزالدین، محمد، معارف‎الرجال، قم، 1405ق، 1 / 191، 382؛ حر عاملی، محمد بن ‎حسن، امل ‎الآمل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، مکتبةالاندلس، 1385ق، 1 / 30-31، 67، 80، 185؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، اسماعیلیان، 1391ق، 4 / 225-227؛ خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت، 1403ق، 2 / 25، 10 / 72، 18 / 93؛ قمی، عباس، فوائد‎الرضویة، تهران، 1327ش، 160، 243؛ همو، الکنیٰ والالقاب، تهران، 1397ق، 1 / 191؛ کحاله، عمررضا، معجم‎المؤلفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1376ق، 2 /  88، 7 / 97، 13 / 40، مامقانی، محمدحسن، تنقیح المقال، نجف، 1349-1351ق، 1 / 343، 2 / 160.

بخش معارف